In Europa
Tussen 2007 en 2009
zond de VPRO de serie 'In Europa' uit op tv. Alle uitzendingen zijn achteraf
terug te zien op deze website.
In Europa – de serie
De tv-serie ‘In
Europa’ is gebaseerd op het gelijknamige boek van Geert Mak. De serie werd reeds
in 2007 – 2008 uitgezonden, maar onlangs werden er herhalingen uitgezonden. Per
aflevering staan er een locatie en een jaar centraal, maar niet enkel de droge
geschiedenis wordt weergegeven. We krijgen de meeslepende verhalen van
ooggetuigen en betrokkenen te zien. De personen uit de geschiedenis krijgen een
gezicht, zowel de slachtoffers, de daders, de politici als de dromers enz.
Het boek is ontzettend
populair, net zoals de tv-serie, en werd in maar liefst veertien talen vertaald
waaronder Engels, Spaans, Frans, Duits, Italiaans, Hongaars en Pools.
Geert Mak
Geert Mak is een
Nederlands jurist, journalist en auteur. Hoewel hij geen opleiding als
historicus volgde, werd hij tweemaal uitgeroepen tot ‘Historicus van het jaar’.
Hij schreef meerdere boeken, maar ‘In Europa’ is toch wel een speciaal boek.
Het boek van 1223 pagina’s is een combinatie van een reisverslag door het
continent en door de 20ste eeuw. Hij besteedde hierin vooral
aandacht aan de Eerste en de Tweede Wereldoorlog.
Voor het boek ‘In
Europa’ won Geert Mak de ‘NS Publieksprijs voor het Nederlands Boek 2004.’
Dit schrijft hij zelf
over ‘In Europa’:
|
'Begin 1999 verliet ik Amsterdam voor een reis door
Europa die een vol jaar zou duren. Het was een soort laatste inspectie: hoe
lag het continent erbij, aan het eind van de twintigste eeuw?
Maar het was ook een historische reis; ik volgde letterlijk de sporen van de geschiedenis, door de eeuw en door het continent, beginnend in januari, bij de resten van de Parijse Wereldtentoonstelling en het bruisende Wenen, eindigend in december, in de ruïnes van Sarajevo. Dat hele jaar reisde ik zo met de eeuw mee, in een krakeling van routes, langs Londen, Volgograd en Madrid, langs de bunkers van Berlijn, de geparfumeerde kleerkasten van Helena Ceausescu in Boekarest en de speelgoedauto’s in een verlaten crèche in Tsernobyl. En ik praatte met de getuigen: met schrijvers en politici, met verzetsmensen en hoge officieren, met een boer in de Pyreneeën en met de kleinzoon van de Duitse keizer, tientallen Europeanen die hun verhaal op tafel legden. Dit reisverslag gaat over het verleden, en wat het verleden met ons doet. Het gaat over verscheurdheid en onwetendheid, over historie en angst, over armoede en hoop, over alles wat ons nieuwe Europa scheidt en bindt.' |
De eerste aflevering:
1937 – München
Als eerste heb ik de
aflevering uit 1937 bekeken. De aflevering speelt zich af in München. We
bekijken de wereld door de ogen van Hitler.
Wanneer ik de
aflevering bekeken heb, denk ik een antwoord te vinden op de volgende vragen:
µ
Wat heeft
Hitler met kunst te maken?
µ
Hoe bekeek
hij kunst en welke kunst kon hem bekoren?
µ
Wat
gebeurde er met de kunst die hem niet aansprak?
µ
Waarom is
deze aflevering zo belangrijk in de reeks? Heeft zijn visie op kunst iets te
maken met de Tweede Wereldoorlog?
Hieronder staat de
link naar de aflevering die ik bekeken heb:
http://ineuropa.vpro.nl/programmas/36788896/afleveringen/37684553/
Inleiding
We vergeten het vaak,
maar Duitsland heeft ook ongeveer vier ‘goede’ jaren onder Hitler gehad. Het
land was welvarend op diverse vlakken en boekte steeds meer vooruitgang. Zo
zorgde Hitler onder andere voor werk voor iedereen, hoewel dit vooral in de
bewapeningsindustrie was. Ook gingen de inwoners geregeld op kleine
vakantiereisjes naar bijvoorbeeld Italië. Hij voorzag ook Volkswagens en
autosnelwegen. Al deze factoren zorgde ervoor dat Hitler zo populair was bij de
inwoners en dat Europa vol verbazing naar Europa keek.
Gedurende deze
aflevering bekijken we de wereld door de ogen van Hitler. Hitler die als
kunstenaar de wereld trachtte te kneden naar zijn smaak en zijn verlangens.
Duitsland
Duitsland is een land
in Centraal-Europa. Het heeft een grondgebied van 357 022 km² en heeft met zijn
81 305 856 inwoners de grootste bevolking van alle landen in de Europese unie.
De grootste stad en eveneens de hoofdstad van het land is Berlijn.
München
München is de
hoofdstad van de Duitse deelstaat Beieren. De stad behoort tot de belangrijkste
economische en culturele centra in de Bondsrepubliek. München wordt dan ook
gezien als de stad van beweging.
De stad is eveneens de
geboortestad van Adolf Hitler. Hij werd hier geboren en groeide hier op. Later
speelde de stad ook nog een belangrijke rol in zijn leven.
Adolf Hitler
Adolf Hitler was een
Duitse politicus en leider van de Nationaalsocialistische Duitse
Arbeiderspartij. Hij was rijkskanselier van Duitsland van 1933 tot 1945 en
staatshoofd van 1934 tot 1945.
Hitler veranderde
Duitsland van een beginnende democratie, de Weimarrepubliek, in een totalitaire
staat. Deze totalitaire staat drukt elke tegenstand tegen het regime de kop in.
Zijn ideeën leiden uiteindelijk tot de Tweede Wereldoorlog.
Een ander kenmerk was
de nazi-ideologie: hij liet enkel het Arische ras toe in het ideaalbeeld van de
wereld. Dit waren de zogezegde Übermenschen. Naast Übermenschen waren er dan
ook Untermenschen zoals bijvoorbeeld gehandicapten, Joden, homoseksuelen en
zigeuners. Deze groepen werden systematisch uitgeroeid in de Holocaust.
|
De Holocaust was de systematische Jodenvervolging door
onder andere de Nazi’s voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er werden in
totaal zo’n vijf à zes miljoen Europese Joden vermoord. Deze moorden vonden
grotendeels plaats in concentratie- en vernietigingskampen.
De nazi’s hielden hun gevangenen vast in
concentratiekampen. Deze kampen werden opgericht om het Joodse ras te
vernietigen. Dit werd ook wel eens de ‘Endlösung’ genoemd.
In totaal waren er zeven kampen die de naam
‘vernietigingskamp’ kregen:
Een
vernietigingskamp is echter niet hetzelfde als een concentratiekamp. Een concentratiekamp is een soort werkkamp
waar gevangenen verzameld werden om werk te verrichten. Uiteraard vielen er
daar ook doden, maar door het zware werk, ondervoeding, ziektes of
mishandeling. Een vernietigingskamp daarentegen is een kamp waar de meeste
gevangenen onmiddellijk na aankomst vergast werden. Anderen moesten eerst
werken, maar werden nadien ook vergast.
Breendonk in België is een voorbeeld van een werkkamp
waar vooral politieke gevangenen en slaven aan het werk werden gezet. Zij
werden ook gemarteld en soms geëxecuteerd.
 |
Propaganda
De nazi’s blonken uit
in propaganda en gebruikten alle middelen hiervoor: film, radio, fotografie,…
Ook de kunst bleek niet veilig voor Hitlers bemoeizucht.
In 1937 werd ‘Das Haus
der Deutschen Kunst’ geopend. Dit was de kunsttempel van Hitler. Vanaf dan werd
er elk jaar een tentoonstelling georganiseerd. Een jury mocht kunstwerken
uitkiezen die dan tentoongesteld werden, maar Hitler was woedend toen hij de
uitgekozen kunstwerken zag. De jury werd onmiddellijk ontslagen en Hitler ging
zelf kunstwerken selecteren.
Bij het binnenkomen
van het gebouw bots je meteen op een portret van Hitler zelf.
|
Wat was de band tussen Hitler en kunst?
In zijn jonge jaren in Wenen was het de droom van
Hitler om zelf kunstenaar te worden. Hij werd echter niet aangenomen op de
academie om de simpele reden dat hij er geen aanleg voor had. Hij kon geen
kunstwerken maken, het lag hem niet en de anatomie klopte helemaal niet.
Ooit schilderde hij een pleintje, maar de gebouwen die
hem niet aanstonden, schilderde hij simpelweg niet.
‘Eigenlijk heeft hij die werkwijze nooit meer
veranderd.’
Dit zei Geert Mak tijdens de reportage. Hij bedoelt
hiermee dat Hitler nadien de mensen die hem niet aanstonden gewoon liet
verdwijnen van het toneel.
Ook het feit dat enkel het mooie in de kunst terugkomt,
zien we ook in de ideale wereld van Hitler met het Arische ras.
|
De tactiek van de
Grote Duitse Kunstexposities was om een mix van kunstwerken tentoon te stellen.
Het was een mix van propaganda en ‘onschuldige’ kunstwerken die hiervoor ook al
publiek hadden.
Ook de opening van de
tentoonstelling was één grote show. De tentoonstelling werd geopend met twee
tekeningen van de feestelijke optochten van de 2000 jaar Duitse cultuur. Voor
de inwoners waren die optochten een feest, maar ook deze dienden enkel om de
mensen te manipuleren. Hitler organiseerde deze optochten om de mensen aan de
Nationaalsocialistische volksgemeenschap te binden.
Om aan te tonen dat
enkel de kunst die hij uitkoos deugde, opende hij een kunsttentoonstelling met
‘ontaarde kunst’ enkele huizen verder. Deze ontaarde kunst werd getoond in
donkere ruimtes en met denigrerende teksten. Deze teksten werkten wel
doeltreffend aangezien iedereen die mening aannam. Met ontaarde kunst werd
kunst die niet aan de norm voldeed bedoeld.
Joachim Ringelnatz, Havencafé, 1933, voorbeeld van ontaarde kunst: 
Enkele getuigen
Arnold Breker en
Joseph Thorak waren twee van de favoriete kunstenaars van Hitler. Hoewel zij de
‘favorieten’ waren en genoten van hun macht, kregen zij niet alles van Hitler
gedaan. Joseph Thorak was getrouwd met een Joodse vrouw, maar scheidde omwille
van zijn carrière. Hij bleef echter wel bij haar samenwonen. Hij zag de
schaduwkant van het succes in toen hij Hitler om een gunst vroeg. De gunst ging
over het helpen van een Joodse dokter waarop Hitler antwoorde dat er binnen
enkele jaren geen enkele Jood meer rondliep op aarde.
Viktoria Inderfurht
was een jonge vrouw toen de oorlog aanbrak. Zij ging graag naar de
kunsttentoonstellingen omdat er niets anders te doen was. Toen had ze niet in
de gaten dat alles diende als propaganda en manipulatiemiddelen. Net zoals alle
jonge bruiden kreeg ze een cadeau van Hitler: ‘Mein Kampf’, een boek geschreven
door Hitler. Was het een gulle gift of eerder een cadeau onder dwang? In die
tijd kreeg Hitler veel geld per boek dat hij uitdeelde en ook op andere
manieren stroomde het geld binnen.
Een kunsthandelaar,
Otto van de Loo, fietste maar liefst twee weken om naar de tentoonstelling te
gaan. Het was een hele belevenis volgens hem.
Het einde
In 1939 begon de
oorlog in Duitsland. Het museum kreeg dan een andere functie: het werd een
plaats waar je kon doen alsof er niets aan de hand was.
De laatste expositie
was uiteindelijk in 1944, maar de deuren bleven nog steeds open. Het museum was
nog steeds een belangrijk propagandamiddel. Ook voor het moreel van de mensen:
het openblijven van het museum zagen zij als een teken van het einde van de
oorlog. De laatste rekening voor de Grote Duitse Kunstexpositie dateerde van 20
april 1945.
Hitler verloor de
oorlog en daarmee zou ook het Duitse volk ten onder gaan, volgens Hitler zelf.
Enkel de Duitse cultuur moest overleven.
De tweede
aflevering : 1942 – Duitsland
Om binnen het
onderwerp te blijven, keek ik naar de aflevering over Duitsland in 1942. Deze
aflevering gaat volgens de beschrijving over de verbrandingsinstallaties die
gebruikt werden om zoveel mensen te vermoorden. Was het correct om hieraan mee
te werken of kon je niet anders?
Mijn vragen voor deze
aflevering:
µ
Hoe kwamen
de nazi’s erop om mensen te vermoorden in deze ovens?
µ
Wie maakte
die verbrandingsinstallaties?
µ
Werkten
die mensen hier vrijwillig aan mee of onder dwang?
µ
Hoe gingen
zij om met het idee dat ze verantwoordelijk zijn voor de dood van al die
mensen?
Een heleboel vragen
die vooral gericht zijn op de gevoelens van die mensen.
Dit is de link naar de
aflevering:http://ineuropa.vpro.nl/programmas/36788896/afleveringen/39111569/
Inleiding
Van enkele
afleveringen heb ik het begin bekeken om mezelf een beetje in te lezen in de
onderwerpen en uit nieuwsgierigheid. Geert Mak begint zijn reportage heel
dikwijls met de vraag: ‘Waar waren we gebleven vorige week?’. Dan schetst hij
kort waarover het vorige week ging en waar in de geschiedenis we nu zijn
aangekomen.
Tijdens deze
aflevering gaan we op bezoek bij de broeders Tofp und Söhne. Zij waren in die
tijd de producenten van diverse verbrandingsinstallaties. Waarom weigerde zij
deze opdrachten niet? Beseften ze wel dat zij medeverantwoordelijk waren voor
al die moorden?
Buchenwald
‘Concentratiekampen zijn
fabrieken van de dood’
Amerika heeft beelden
in kleur gemaakt van Duitsland. Op deze beelden zijn onder andere
kapotgeschoten dorpen te zien en smeulend puin. Ook van Buchenwald werden er
beelden gemaakt. Buchenwald is een kamp waar meer dan 56 000 mensen overleden.
Dit omwille van ondervoeding, maar ook door mishandeling en executies.
Topf und Söhne, dat is
de naam van een grote fabriek aan de berg van Buchenwald. Zij maakten
crematieovens om bijvoorbeeld mensen te verbranden wanneer er veel slachtoffers
waren omwille van een ziekte.
Deze ovens werden
nadien echter ook voor hele andere doeleinden gebruikt. Zo werden er in 1941
maar liefst vijf verassingsovens en drie afzuigsystemen geproduceerd. De
fabriek maakte zelfs meer afzuigsystemen dan gevraagd aangezien het verbranden
van bevroren lichamen meer energie kostte.
Hoewel de situatie nog
niet schrijnend genoeg was, bleven de mensen concurreren met elkaar. Zij
boksten tegen elkaar op om de beste verbrandingsoven te maken. Kurt Prüfer
maakte plannen voor een continu brandende massaverbrandingsoven met vier verdiepingen
waarin non-stop lijken gedaan werden. Zijn chef – en concurrent – Fritz Sander
had steeds opmerkingen. Zo werd bijvoorbeeld het rooster waarlangs de lichamen
naar beneden gleden afgekeurd omdat er lichaamsdelen aan bleven plakken.
De ingenieurs en
ovenmakers stonden niet onder dwang om deze oven te maken. Ook hadden ze geen
politieke overtuigingen en waren ze al helemaal geen fanatieke nazi’s. Zij
produceerden gewoon verbrandingsovens omdat dit hun job was.
Het begin
|
Voordat de verbrandingsovens in gebruik waren, gebeurde
er reeds een afslachting van de Joden. Tijdens de ‘Reichskristallnacht’ van 9
op 10 november 1938 werden ongeveer 90 Joden gedood en ongeveer 26 000 naar
concentratiekampen gebracht.
De aanleiding hiervan was de dood van de secretaris van
de Duitse ambassade, Ernst vom Rath. Een zeventienjarige Jood schoot hem neer
en twee dagen nadien overleed Ernst vom Rath aan zijn verwondingen.
Diezelfde nacht organiseerden troepen ‘spontane’ acties
tegen synagogen, joodse winkels en gemeenschapshuizen. Joodse burgers werden
uitgescholden, gemolesteerd en vermoord.
De naam van deze actie verwijst naar het vele glaswerk
dat tijdens deze aanvallen vernietigd werd.
 |
Het allereerste
slachtoffer was een zwaar gehandicapt kind in 1939. De vader van het kind
stuurde een brief naar Hitler met als
verzoek zijn kind te laten inslapen. Hitler stuurde onmiddellijk zijn lijfarts
hierop af. Dit was het begin van project T4: een euthanasieproject waarbij 70
000 fysiek en geestelijk gehandicapten werden vergast en vermoord.
In 1942 werd er
besloten om alle Europese Joden op dezelfde manier systematisch te vermoorden.
Dit besluit kwam verder van de Wanssee-conferentie.
Een getuige
De vader van Udo Braun
was in die tijd producent van silo’s. Hij wist van de praktijken van Hitler af,
maar verzette zich er niet tegen.
‘Wanneer ben je nu een
crimineel en wanneer niet?’
Er werd bij hun thuis
ook nooit over politiek of de gebeurtenissen gesproken. Het was echt een taboeonderwerp.
De enige die hier wel over sprak was de leerkracht. Hij vertelde enkel dat de
gevangenen in de kampen dieven, moordenaars, slechteriken,… waren.
Udo Braun zegt dat hij
een held zou geweest zijn mocht hij zich verzet hebben, maar waarschijnlijk zou
het niet als een held behandeld worden. Bij verzet tegen de Führer was slechts
één gevolg mogelijk: concentratiekamp.
Het einde
Op 16 april 1945 reden
de geallieerden met legertanks de berg op. Top fund Söhne bleef na de
bevrijding in bedrijf in het communistische Oost-Duitsland (DDR) waar het een
bedrijf van het volk werd. Topf vluchtte en vroeg in de jaren ’50 zelfs nog een
patent aan op zijn massaverbrandingsoven. Ludwig daarentegen pleegde zelfmoord.
De bevolking van de
meest nabijgelegen stad, Weimar, moesten naar het kamp gaan kijken. Op die
manier konden ze de gruwel nooit ontkennen. Ze gingen allemaal vrolijk en onwetend de berg
op, maar ze kwamen onthutst, in tranen en in stilte terug naar beneden.
Wolfgang Held liep als
kind de berg op. De mensen die hij zag, waren als dood achtergelaten.
Uitgemergeld, vuil,… enkel hun ogen leefden nog een beetje. Hij barstte in
tranen uit. Eén van de gevangenen kwam tegen hem zeggen dat tranen niet
voldoende zijn.
‘Tranen zijn niet genoeg,
jongen.’
In 1996 ging de
fabriek uiteindelijk failliet. Sindsdien werd deze verwaarloosd en volledig
vervallen.
Buchenwald werd deel
van de DDR waar het nog vijf jaar diende als gevangenenkamp van Rusland. Ze
zijn nog zo’n 7000 mensen omgekomen.
Rijen verbrandingsovens
Bronnen:
µ
‘Duitsland’,
internet, 26 november 2012, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Duitsland);
µ
‘Het Derde
Rijk – Nazi Duitsland’, internet, 26 november 2012, (http://www.holocaust-lestweforget.com/historyofnazigermanydutch.html);
µ
‘In Europa’,
internet, 26 november 2012, (http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2011/mei/Herhaling-In-Europa-van-Geert-Mak.html);
µ
‘Buchenwald
Concentration Camp’, internet, 27 november 2012, (http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/buchenwald.html)
µ
‘De
Wannsse conferentie’, internet, 27 november 2012, (http://deoorlog.nps.nl/page/dossiers/780604/De%20Wannsee%20conferentie%20?afl=5);
µ
J OPITZ,
P., ‘De kroniek van onze eeuw: 1930 – 1939: de belangrijkste gebeurtenissen en
de mooiste beelden’, Kosmos-Z&K
Uitgevers, 1999, 156 pagina’s.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten