Lezing: Later begint vandaag ~ Manu Keirse

Later begint vandaag

Op woensdag 19 december gaan we naar een lezing rond palliatieve zorg en euthanasie. Prof. Dr. Manu Keirse komt in Beringen hierover spreken.

In afwachting van de lezing, zoek ik al wat achtergrondinformatie rond deze onderwerpen. Vooral de volgende vragen kunnen dan reeds beantwoord worden:

µ       Wie is Manu Keirse?

µ       Wat heeft hij te maken met deze thema’s?

µ       Wat is palliatieve zorg?

µ       Hoe ziet de wetgeving rond euthanasie in België eruit?

o   Wanneer kan je om euthanasie vragen?

o   Welke stappen moet je hiervoor overlopen?

o   Wat met de arts die de euthanasie uitvoert: verplicht of niet?

Manu Keirse

Manu Keirse is een Vlaams psycholoog en licentiaat in de medeco-sociale wetenschappen. Hij is een expert in patiëntenbegeleiding, rouwverwerking en palliatieve zorg. Ook biedt hij hulp bij verdriet bij zowel kinderen als volwassenen, zowel bij het verlies van iemand als bij echtscheidingen.

Zijn werk is vaak taboedoorbrekend. Hij praat over onderwerpen waarover de mensen vaak terughoudend zijn en over de vele misverstanden.

Het maatschappelijk debat rond palliatieve zorg en euthanasie is volop aan de gang. Wat wij vaak niet beseffen is dat de patiënten en hun omgeving in de kou blijven staan. Zij – en zij niet alleen – blijven met een pak vragen zitten. Het is belangrijk dat je allereerst goed nadenkt. Hierover gaat de lezing.

 

Later begint vandaag – de naam van de lezing – is eveneens de naam van één van zijn boeken. Graag verwijst hij naar dit boek voor mensen die over het onderwerp willen lezen. Veel van zijn informatie en anekdotes staan ook in dit boek beschreven.

Palliatieve zorg

De Wereldgezondheidsorganisatie heeft in 2002 deze definitie opgesteld:

‘Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende aandoening, door het voorkomen en verlichten van lijden, d.m.v. vroegtijdige signalering en zorgvuldige beoordeling en behandeling van pijn en andere problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele aard.’

De Wereldgezondheidsorganisatie of World Health Organization is een gespecialiseerde organisatie van de Verenigde Naties. Hun doel is om de wereldwijde aspecten van de gezondheidszorg in kaart te brengen, activiteiten op het gebied van gezondheidszorg te coördineren en de gezondheid van de wereldbevolking te bevorderen.

De palliatieve zorg omvat onder andere:

µ       de lichamelijke verzorging om vooral het comfort van de patiënt te verhogen;

µ       psychologische verzorging;

µ       omgevingszorg of sociale zorg waarin de aandacht vooral gaat naar de familie;

µ       materiële zorg zoals bijvoorbeeld de ziekteverzekering;

µ       op verzoek van de patiënt is er mogelijkheid tot existentiële zorg: gelovige of morele duiding.

Manu Keirse heeft het tijdens de lezing ook over palliatieve zorg. Hij verwijst naar onderstaande website om meer en correcte informatie te vinden.

http://www.palliatief.be/template.asp?f=index.htm

 

Euthanasie

Euthanasie wordt beschreven als het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, maar wel op zijn verzoek. Euthanasie wordt dus erkend als het recht van iedere zieke om te kiezen voor leven of dood, maar deze moet zich bevinden in de wettelijke omstandigheden.

De euthanasiewet

In België is er een strenge wet wat euthanasie aangaat. Deze wet kwam er op 28 mei 2002, nog maar tien jaar geleden. De euthanasie kan pas uitgevoerd worden volgens wettelijke voorwaarden.

Allereerst moet de persoon zijn wil uitdrukken in een wilsverklaring. Daarin kan een wilsbekwame patiënt verzoeken om nu, of op een later tijdstip, euthanasie toe te passen. Die wilsverklaring is enkel geldig als ze is:

µ       opgesteld volgens een wettelijk  voorgeschreven formulier;

µ       opgesteld of bevestigd minder dan vijf jaar vooraleer de patiënt wilsonbekwaam werd;

µ       opgesteld in het bijzijn van twee meerderjarigen getuigen (minstens één van beide getuigen heeft geen voordeel bij het overlijden).

In de wilsverklaring kunnen ook één of meerdere vertrouwenspersonen aangeduid worden. Zij waken erover dat de behandelende arts op de hoogte gebracht wordt als het zover is. Ook zij moeten het formulier ondertekenen.

De wilsverklaring kan elk moment ingetrokken worden.

Manu Keirse waarschuwde  mensen tijdens zijn lezing voor organisaties zoals ‘Recht op waardig sterven’. Zij bieden de mensen de kans om een wilsverklaring op te stellen. Hiervoor vragen zij enkel lidgeld van 30 euro waarvoor je de documenten krijgt. Bij de kleine lettertjes staat geschreven dat deze wilsverklaring enkel geldig is zolang je lid bent en het lidgeld betaald.

Buiten deze wildverklaring is euthanasie enkel mogelijk op uitdrukkelijk verzoen van een patiënt die nog in staat is om zijn wil om te sterven uit te drukken. Dat verzoek moet schriftelijk vastgelegd worden en het moet een datum en handtekening bevatten. Volgende voorwaarden moeten voldaan worden:

µ       De patiënt is meerderjarig op het moment van het verzoek.

µ       Op het moment van verzoek is de patiënt handelingsbekwaam.

µ       Het geschreven verzoek is vrijwillig, overwogen en herhaald en niet tot stand gekomen door externe druk.

µ       De patiënt bevindt zich in een medisch uitzichtloze situatie, het lichamelijk en/ of psychische lijden is aanhoudend en ondraaglijk.

µ       De toestand is te wijten aan een ernstige en ongeneeslijke aandoening die veroorzaakt wordt door een ongeval of ziekte.

Cijfers van 2007 tonen aan dat de meeste euthanasieverzoeken gebeuren op basis van een verzoekschrift. Slecht in 2% van alle uitvoeringen hadden de mensen een wilsverklaring ondertekend.

 

Niet alle verzoeken worden ook werkelijk goedgekeurd. Alles wordt streng gecontroleerd en sommige verzoeken worden afgewezen. De tabel hieronder geeft daar een mooi overzicht van:

Volgende grafiek hangt daarmee samen aangezien deze weergeeft hoeveel mensen geweigerd werden om welke reden. Het verzoek van de meeste wordt afgewezen omdat hun situatie nog niet uitzichtloos en ondraaglijk is.

De wet geeft het recht op verzoek tot euthanasie, niet op de euthanasie zelf. Dit wil zeggen dat een arts niet verplicht is de euthanasie uit te voeren. Het is dan de verantwoordelijkheid van de patiënt om een arts te vinden die hiertoe bereid is. Ook de arts moet een aantal regels volgens vooraleer hij euthanasie kan uitvoeren:

µ       De arts moet de patiënt inlichten over zijn gezondheidstoestand, levensverwachting en de behandelingsmogelijkheden.

µ       De arts moet een andere arts raadplegen over het ernstige en ongeneeslijke karakter van de aandoening.

µ       Ook is het zijn taak het verzoek te bespreken met de naasten en eventueel met het verpleegteam. De patiënt moet de kans krijgen om te overleggen met anderen.

µ       De arts moet aangeven dat het lijden blijvend is en een maand laten verstrijken tussen het schriftelijk verzoek en de uitvoering van de euthanasie.

µ       Eén van de laatste handelingen is het aanleggen van het medisch dossier.

De arts is aansprakelijk bij de euthanasie. Het is zijn taak erop toe te kijken dat alles goed verloopt. De Controle- en Evaluatiecommissie onderzoekt of de euthanasie uitgevoerd werd zoals de wet voorschrijft. Zoal hierboven te zien, zijn er alleszins veel wettelijke voorwaarden waarmee rekening gehouden moet worden.

Enkele vragen om over na te denken:   µ       Is het stopzetten van een behandeling ook euthanasie? Het stopzetten van een vitale behandeling op verzoek van de patiënt waarbij deze enkele dagen later overlijdt, zonder dat er een dodelijk middel toegediend wordt, beschouwd men niet als euthanasie. De wettelijke procedure moet niet gevolgd worden aangezien het stopzetten van een behandeling wettelijk toegestaan is door de rechten van de patiënt.   µ       Is het toedienen van hoge dosissen pijnstillers euthanasie? Wanneer pijnstillers worden gegeven om het lijden van de patiënt te verzachten wordt dit beschouwd als pijnbehandeling. Wanneer dit echter gebeurt op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt om zijn leven te beëindigen, gaat het wel om euthanasie en moeten de wettelijke procedures gevolgd worden.   µ       Kan euthanasie bij psychiatrische of dementerende patiënten? Bij psychiatrische patiënten die handelingsonbekwaam zijn verklaard geen euthanasie uitgevoerd worden. Ook bij dementerende patiënten kan euthanasie niet. Zij zijn niet op dat moment niet helder  meer om een verzoek van euthanasie in te dienen.   µ       Is het mogelijk dat de familie euthanasie weigert? Indien alle procedures wettelijk gevolgd werden, kan de familie de euthanasie niet weigeren. Hun goedkeuring is niet noodzakelijk.

Hieronder staat een krantenartikel dat gaat over de eerste gevangene die om euthanasie gevraagd heeft en het ook werkelijk gekregen heeft:

Primeur in België: Gevangene pleegt euthanasie Voor het eerst in België heeft een gevangene euthanasie laten uitvoeren. Dat is enkele maanden geleden gebeurd, maar het is nu pas bekend geraakt. Dat meldde vtm donderdagmiddag in 'Het Nieuws'.     Een gedetineerde die zwaar ziek was en tegen een zware straf aankeek, heeft een paar maanden geleden gevraagd om euthanasie te mogen plegen. En die euthanasie is ook daadwerkelijk uitgevoerd, zo bevestigde dokter Francis Van Mol, directeur Gezondheidszorgen Gevangeniswezen. Euthanasie mag alleen uitgevoerd worden als iemand daar herhaaldelijk om vraagt en verschillende dokters vaststellen dat er sprake is van ongeneeslijk geestelijk of lichamelijk lijden. Een geïnterneerde in Turnhout die twee moorden heeft gepleegd en al 27 jaar vastzit, wil ook euthanasie plegen. Hij voldoet aan alle wettelijke voorwaarden om die euthanasie te laten uitvoeren. Bron: Primeur in België: gevangene pleegt euthanasie, internet, 13/09, (http://www.gva.be/nieuws/binnenland/aid1240798/primeur-in-belgie-gevangene-pleegt-euthanasie.aspx).

 

Bart Verbeeck

 

Dit onderwerp deed me denken aan de reportage die we vorig jaar tijdens de lessen PAV gezien hebben over Bart Verbeeck. Hij kreeg in oktober 2009 te horen dat hij terminaal ziek was.

‘Zelf vind ik het niet zo erg. Ik heb veel meer moeite als ik de mensen rondom mij zie afzien.’

 

Bart Verbeeck heeft een verschrikkelijk zwaar parcours moeten afleggen. Hij was net zestien jaar geworden toen hij voor de eerste keer te horen kreeg dat hij kanker had. Vlak erna volgde zijn eerste chemokuur. Een deel van zijn borstbeen werd afgezaagd, tweeënhalve ribben werden weggenomen en er werd een prothese aangebracht. Na nogmaals een chemokuur werd hij voor de eerste keer genezen verklaard. Inderdaad, voor de eerste keer, want twee jaar later werden er opnieuw tumoren vastgesteld. Deze keer in zijn rechterlong. Bart werd terug genezen verklaard en ging zelfs aan de slag als jobstudent.

 

Het mocht echter niet zijn: een jaar later werd er tijdens een controle kanker vastgesteld in zijn heupstreek. Alweer een chemokuur stond in het vooruitzicht. Zijn lichaam kon de chemosessies zelfs niet aan, maar toch werd hij voor de derde keer genezen verklaard. In 2009 gebeurde het voor de vierde keer, maar die keer was het onverbiddelijk: terminale kanker.

Bart bleef ondanks al zijn tegenslagen enorm positief. Hij richtte een Facebookgroep en een vzw op om mensen in dezelfde situatie te steunen.

Uiteindelijk koos hij ervoor om in een diepe, kunstmatige slaap gebracht te worden. Hij koos dus niet voor euthanasie, maar voor palliatieve sedatie. Op zondag 12 december 2010 overleed hij thuis in zijn eigen bed. Zelf kondigde hij dit nog aan op de Facebookpagina. Ook zei hij geen schrik te hebben of niet zenuwachtig te zijn aangezien hij de laatste tijd te veel achteruit ging.

Palliatieve sedatie Palliatieve, terminale of gecontroleerde sedatie is het in een diepe slaap brengen van een terminale patiënt. Het doel is het verlichten van het lijden en dat wordt bereikt door het bewustzijn te verlagen. Weetje: tegenstanders van euthanasie beschouwen de palliatieve sedatie als een volwaardig en ethisch verantwoord alternatief voor euthanasie. Anderzijds bekijken voorstanders van euthanasie dit als een hypocriete vorm van actieve levensverkorting.   Bart Verbeeck is zeker niet de enige die hiervoor koos. Ook Marie-Rose Morel opteerde voor palliatieve sedatie.   Morel koos voor palliatieve sedatie   Omdat ze voelde dat het einde onafwendbaar was, koos Marie-Rose Morel dinsdag voor palliatieve sedatie. Ze viel in slaap en stierf enkele uren later in het ziekenhuis, omringd door haar familie en vrienden. 'Als je een hond een spuitje geeft als het te erg wordt, dan vind ik dat je daar als mens ook recht op hebt', zei Marie-Rose Morel vorige maand nog in een interview met het weekblad Story. 'Iedereen weet dat ik het standpunt van het Vlaams Belang tegen euthanasie nooit heb onderschreven. Ik heb beslist wanneer ik uit dit leven stap op basis van twee criteria. Ten eerste moet ik overtuigd zijn dat er geen weg meer terug is. Ten tweede moet ik ondraaglijk veel pijn hebben. Maar wees gerust: als ik ondraaglijk lijd en ik heb nog een waterkans om te genezen, dan zal ik die kans grijpen.' Longontsteking Dinsdag werd duidelijk dat ook die waterkans weg was. Door een longontsteking was Morel in ademnood geraakt en lag ze aan de beademingsmachine. De kanker bleek tot diep in haar longen te zijn doorgedrongen en Marie-Rose Morel besefte dat het einde was gekomen. Ze bleef tot in de namiddag bij bewustzijn en kon nog afscheid nemen van haar zoontjes Alexander en Marnix. Haar ouders Chris en Myriam, haar broer Chris Jr., haar zus Ann-Marie, haar echtgenoot Frank Vanhecke en enkele intieme vrienden bleven tot het einde aan haar doodsbed. 'Het zijn nog mooie laatste weken geweest, op een merkwaardige manier', zegt senator Jurgen Ceder, die erbij was tot het einde. 'Ze leek op verschillende momenten wel gelukkig. Het leek erop dat ze nog kwaliteitsvolle weken of maanden zou kunnen krijgen, maar toen is het plots heel fout beginnen gaan. We wisten natuurlijk dat het ging gebeuren, we wisten alleen niet wanneer.' Géén euthanasie Sedatie is geen euthanasie, maar een vorm van pijnloos sterven. Bij euthanasie krijgt een patiënt een spuitje spierverslappers, waardoor die binnen het kwartier sterven. Marie-Rose Morel kreeg géén dodelijk middel toegediend, maar werd wel verdoofd tot in een soort slaaptoestand. De behandeling verlengt of verkort het leven niet. Rond 20 uur stierf ze, omringd door wie haar liefhad. Alleen haar kindjes waren er niet meer bij. 'De voorbije weken was ze vol hoop en begon ze zelfs plannen te maken voor de zomer', zegt voormalig Europarlementslid Koen Dillen. 'Ze was van plan om op reis te gaan en ze had verbouwingsplannen voor haar huis. Een nieuw dak, bijvoorbeeld. Ik neem aan dat de pijn zo gigantisch ging worden omdat de longen aangetast waren. Dat heeft meegespeeld in haar beslissing.' Bron: BAUMERS, K., Morel koos voor palliatieve sedatie, internet, 10 februari 2011, (http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=G0Q3661KV).

Het verhaal van Bart Verbeeck raakte vele mensen. Zijn Facebookpagina telt ondertussen bijna 18 000 leden.

Hieronder vind je een stukje reportage waaraan hij meewerkte.

In Koppen XL maakte Phara De Aguirre een reportage over de laatste dagen van het leven van Bart. ‘Kom mij maar halen’ heet het verslag waarin we zien dat Bart afscheid neemt van zijn omgeving. Daarna laat hij zich in een diepe slaap brengen, terwijl de camera draait. Deze reportage hebben we bekeken tijdens de les en het was een enorm aangrijpend verslag. Iedereen zat nadien met tranen in zijn ogen in het lokaal.

Lezing

Later begint vandaag – Tot je recht komen in de zorg

Manu Keirse begint zijn lezing met enkele reacties van mensen in verband met hoe ze willen sterven. De reacties gaan van ‘Ik wil samen met mijn familie en hond thuis sterven’ tot ‘Ik wil zeker niet sterven aan een ziekte of wanneer ik afhankelijk ben van anderen’. Veel mensen denken er bij dat ze hier toch weinig aan kunnen doen, maar volgens Manu Keirse kan je hier vandaag de dag zeer veel aan doen. Je moet hier vooraf over nadenken, het bespreken met anderen en het schriftelijk vastleggen.

Waarom is het zo moeilijk om na te denken over later? Volgens Manu Keirse zijn hier vier diverse redenen voor:

      I.            Tegenstelling tussen de droom en de werkelijkheid

Voor de eerste reden verwees hij terug naar de verwachtingen van mensen uit de inleiding. De mensen denken echt dat ze gaan sterven omringd door familie, samen met hun partner, in de huiskamer, zonder ziek of afhankelijk te zijn,… De realiteit toont iets heel anders. Maar liefst 74% van de mensen sterft in zorgvoorzieningen en één derde van alle mensen is incontinent op het moment dat ze heengaan. Onze verwachtingen zijn helemaal niet realistisch. Dit komt onder andere doordat kinderen het overlijden van een persoon niet meer van dichtbij meemaken. Zij worden hiervan weggehouden, maar leren er dus ook niet mee omgaan.

‘Sterven is niet meer van de mensen.’
~ Manu Keirse

 

   II.            Evolutie van de medische zorg

Ten tweede is de medische zorg er zo op vooruitgegaan dat de artsen enkel bezig zijn met genezen en niet met de zorg van de patiënt.

Onderstaande voorbeelden gaf Manu Keirse aan: -         De intensieve zorg is nog maar van 1955 ontstaan. De eerste was in de VS aanwezig. Vandaag de dag telt ieder ziekenhuis een ‘intensive care-afdeling’. -         Antibiotica is slechts één generatie algemeen beschikbaar. Slechts één generatie geleden was er een beperkte voorraad en moest er gekozen worden wie antibiotica kreeg en wie niet.

Deze evolutie heeft gezorgd voor een reductie van de kindersterfte en een verdubbeling van de levensverwachting. De artsen krijgen meer respect van de patiënten. Er is echter ook een keerzijde aan deze medaille: er is een specialist voor elke orgaan waarbij Manu Keirse zich afvraagt of deze specialisten de mens achter het orgaan nog wel zien. De geneeskunde is opgedeeld in organen, maar de mens zelf verdwijnt eerder op de achtergrond. Verder is de duur van het leven tegenwoordig belangrijker dan de kwaliteit ervan.

Hij haalt hierbij volgend voorbeeld aan. Het gaat over een vrouw na elf jaar opnieuw hervalt van kanker. Na alle chemotherapieën begeeft haar hart het. De arts had moeten zeggen: ‘We zijn zover gegaan als redelijk is. Laat ons er nu voor zorgen haar laatste uren zo aangenaam mogelijk te maken’. In plaats daarvan zegt hij: ‘We moeten haar aan de beademing leggen. Haar hartfalen kan agressief worden behandeld’. Haar man geeft ontredderd zijn toestemming en ze gaan aan de slag. De vrouw krijg telkens meer en meer buisjes want door de beademing van het hart, begeven haar nieren het. Het verhaal stopte hier niet, het ging maar door. De vrouw lag uiteindelijk eenzaam in een kamer aan zoveel buisjes en machines en is gestorven. Manu Keirse stelt zicht hierbij de vragen wat het nut is van deze zinloze behandelingen en welke rechten een patiënt zoal heeft.

Manu Keirse vraagt zich af waarom die artsen hierin meegaan, maar geeft hen niet alleen de schuld. Jijzelf kan hier ook iets aan doen.

Wist je trouwens dat: -         de gemiddelde leeftijd van mensen die aan de dialyse liggen maar liefst 82 jaar is; -         de gemiddelde leeftijd van hartoperaties 79 jaar is; -         98% van de mensen die aan apparatuur liggen sterven vanwege hartslijtage of door de apparatuur af te zetten; -         het tussen 75 000 en 100 000 euro kost om deze mensen aan apparatuur te leggen; -         de mensen aan apparatuur slechts drie keer per dag bezoek mogen ontvangen en dikwijls eenzaam sterven.

 

 III.            Wet op de patiëntenrechten

Sinds 2002 is deze wet erdoor gekomen. De rechten van de patiënten zijn hierin duidelijk omschreven. Deze wetgeving bevordert het vertrouwen in en de kwaliteit van de relatie tussen de patiënt en de arts.

De patiëntenrechten omvatten:

• een kwaliteitsvolle dienstverlening;
• de vrije keuze van de zorgverstrekker;
• het recht op informatie;
• toestemming;
• het medisch dossier;
• bescherming van de persoonlijke levenssfeer;
• een beroep op bemiddeling.

Een kanttekening bij de rechten is dat deze vervallen wanneer bijvoorbeeld de kinderen niet overeenkomen.

  IV.            Moeilijke bespreekbaarheid

Waarom is dit moeilijk bespreekbaar? Tijdens de kinderjaren werd hierover in het gezin niets gezegd. Kinderen maken het overlijden van een persoon niet meer mee. Sterven staat meer en meer buiten het leven van de mensen. Een tweede reden is de hoge verwachting ten opzichte van de geneeskunde. Mensen verwachten zoveel en praten dus minder snel over een slechte afloop. Verder worden de artsen meer en beter opgeleid in de techniek dan in de gesprekken die ze moeten voeren met hun patiënten. Als laatste dringt de informatie niet steeds door tot de mensen.

‘Niemand is ooit teruggekeerd uit het hiernamaals om te zeggen dat er toekomst na de dood is. Sommigen hopen op rijstpap met gouden lepeltjes, maar ik raad u aan om nu nog rijstpap te eten. Je weet nooit wanneer je daar eten krijgt.’
~ Manu Keirse

Om de lezing te beëindigen, sprak Manu Keirse over de onschatbare waarden voor de toekomst: kinderen en het tonen van genegenheid.

Omdat kinderen niet meer leren omgaan met het overlijden van personen, gaan zij hier later problemen ervaren. Daarom is het volgens de professor erg belangrijk de kinderen te betrekken. Er zijn vier sleutels om de deuren voor kinderen te openen. Eerst en vooral is het belangrijk te luisteren naar kinderen. Toon hen genegenheid en tederheid. Bewaar alle herinneringen nadat de persoon overleden is. Wat heel belangrijk is: geef de kinderen voldoende en correcte informatie. Wanneer je kinderen geen informatie geeft, blijven zij eenzaam achter met hun verdriet.

Manu Keirse vertelde hierbij een verhaal over een kind dat probeerde rechtop te slapen. Het bleef maar vragen aan zijn moeder of zij rechtop kan slapen, maar  wou niet zeggen waarom. Elke nacht probeerde hijzelf rechtop te slapen in bed, naast zijn bed, op een stoel,… maar telkens viel het kind om. Wat is nu het verhaal achter deze vraag? De vader had zich opgehangen en het kind zag dit. Er werd niets verteld tegen het kind en er werd niet over gesproken. Daarom probeerde het ook om rechtop te slapen zoals papa deed.

Ten laatste hamerde hij erop hoe belangrijk het is om je genegenheid en gevoelens te uiten. Je moet af en toe ook werkelijk zeggen ‘Mama, ik hou echt van je’.

‘Er is toekomst na de dood, maar die toekomst begint vandaag!’

 

Bronnen:

µ       Wet betreffende de euthanasie 28 mei 2012, internet, 9 september 2008, (http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=1112);

µ       Euthanasie: 30 vragen, internet, 11 februari 2011, (http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=3326);

µ       Euthanasie in België – de cijfers, internet, 2009, (http://www.palliatief.be/accounts/143/attachments/Nieuwsflash/9_euthanasie_in_belgie_cijfers.pdf);

µ       Euthanasie: een streng gereglementeerd recht, internet, 30 november 2012, (http://www.belgium.be/nl/gezondheid/gezondheidszorg/levenseinde/euthanasie/);

µ       Een menswaardig levenseinde, internet, 30 november 2012, (http://www.belgium.be/nl/gezondheid/gezondheidszorg/levenseinde/palliatieve_zorgen/);

µ       Jaarverslag euthanasieconsulente 2010, internet, 30 november 2012, (http://www.rws.be/pdf/Jaarverslag_euthanasieconsulent_2010.pdf);

µ       GIELKENS, L., Terminale kankerpatiënt Bart Verbeeck wil anderen inspireren, internet, 3 december 2012, (http://www.zapmagazine.be/dossier/kanker/Pages/BartVerbeeck_terminalekankerpatient.aspx);

µ       Palliatieve sedatie, internet, 3 december 2012, (http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=3328).